سازهای بادی چوبی

سازهای بادی چوبی به سازهایی گفته می شود که تولید صوت در آن ها در نتیجه ی به ارتعاش در آمدن لوله ای از هوا رخ می دهد. با این توضیح که زبانه ای چوبی آن را به ارتعاش در می آورد. به بیان دیگر، نوازنده با دمیدن در ساز، زبانه ی چوبی ساز را مرتعش می کند. در نتیجه لوله ای از هوا به ارتعاش در آمده و نت های موسیقی تولید می شود.

توجه: پیشنهاد می شود قبل از مطالعه این مقاله، مقاله مقدمات سازشناسی، و مقالات تئوی موسیقی را بخوانید.

بادی چوبی های ارکستر سمفونیک

بادی چوبی ها دسته ای از سازهای ارکستر سمفونیک هستند. در ارکستر سمفونیک، 4 ساز بادی چوبی اصلی  وجود دارد که عبارتند از: فلوت، ابوا، کلارینت و فاگوت (باسون). این سازها تقریباً همیشه در ارکستر حضور دارند. همچنین 4 ساز بادی جوبی فرعی نیز در ارکستر وجوددارند: پیکولو، کرآنگله (هورن انگلیسی)، کلارینت باس و کنترفاگوت (کنترباسون). حضور این سازهای اضافی بادی چوبی (سازهای فرعی) در ارکستر، بستگی به حجم ارکستر دارد. هر ساز بادی چوبی اصلی، یک ساز هم خانواده فرعی دارد. این هم خانواده ها در رنگ صوتی بسیار به هم شبیه و در محدوده صوتی متفاوت هستند. در زیر، نام این سازها و تعداد آن ها را در یک ارکستر سمفونیک رایج را می بینید.

فلوت کلید دار

فلوت از سازهای اصلی بادی چوبی به شما می رود. این ساز دارای رنگ صوتی بسیار تغزلی و لطیف است. محدوده صوتی ساز فلوت، محدوده زیر (صداهای نازک) است و حدود 4 اکتاو وسعت دارد. در محدوده ی صوتی بالای خود، می تواند بسیار موثر و پر طنین اجرا کند. اما محدوده صوتی پایین آن که شالومه نامیده می شود، دارای صدایی تاریک و کم تاثیر است. در ارکستر سمفونیک معمولاً 2 یا 3 فلوت حضور دارد.

فلوت پیکولو

از سازهای بادی چوبی فرعی ارکستر است. این ساز هم خانواده فلوت کلید دار است. فلوت پیکولو را گاهی به اختصار پیکولو می نامند. رنگ صوتی آن بسیار شبیه به فلوت است. اما محدوده صوتی آن، صداهای خیلی زیر (با فرکانس خیلی بالا) را شامل می شود. به طوری که این ساز زیرترین محدوده را در بین سازهای ارکستر دارا است. (به استثناء بلز ارکستری) در برگه نت نویسی ارکستر (پارتیتور)، بخش مربوط به فلوت پیکولو، بالاترین بخش در بین همه ی سازهاست. (بالای پارتیتور نوشته می شود.)

ابوا و کرآنگله

ابوا ساز اصلی و کرآنگله (هرون انگلیسی) ساز فرعی هم خانواده آن است. ابوا دارای رنگ صوتی تکتاز است که به این ویژگی prima donna گویند. به این معنا که حتی وقتی در محدوده غیر نافذ اجرا می کند، صدای آن دارای نفوذ نسبتاً بالاست. محدوده صوتی آن صداهای زیر را شمامل می شود. اما نمی تواند نت های خیلی بالای محدوده صوتی فلوت را اجرا کند. این محدوده حدود 3 اکتاو است. کر آنگله نیز رنگ صوتی مشابه ابوا دارد اما محدوده صوتی آن کمی بم تر از ابوا است. کرآنگله سازی انتقالی است که یک فاصله پنجم درست پایینتر از نت نویسی خود، صدا می دهد.

کلارینت و کلارینت باس

شاید یکی از دلربا ترین سازهای بادی چوبی از لحاظ رنگ  صوتی، کلارینت باشد. این ساز از سازهای اصلی بادی چوبی است. کلارینت محدوده ی صوتی مشابه ابوا دارد؛ با این تفاوت که از پایین (صداهای بم)، چند نت بیشتر دارد. کلارینت دو نوع اصلی کلارینت سی بمل و کلارینت لا است. هر دو انتقالی بوده و کلارینت سی بمل دوم بزرگ و دیگری سوم کوچک پایین تر صدا می دهند. در کنار آن، کلارینت باس نیز دارای رنگ صوتی مشابه و محدوده صوتی بم است. کلارینت باس نیز از سازهای انتقالی است. کلارینت باس سی بمل اگر با کلید فا نوشته شود، دوم بزرگ پایینتر صدا می دهد. همچنین اگر با کلید سل نگارش شود، یک نهم بزرگ پایین تر از نت نویسی خود صدا می دهد.

فاگوت و کنترفاگوت

رنگ صوتی این دو ساز، کمتر خاصیت اجرای تغزلی دارد. اگرچه فاگوت گاهی ملودی های اصلی را اجرا می کند، اما بیشتر اوقات  کاربرد این دو ساز در نقش هارمونی و همراهی است. فاگوت دارای محدوده صوتی بم و کنترفاگوت محدوده صوتی «خیلی بم» دارد. به طوریکه بم ترین صداها را در بین سازهای ارکستر می تواند تولید کند.

◊◊◊

همچنین می توان انواع ایرانی این سازها را نام برد. برخی از این سازها عبارتند از: نی هفت بند، دوزله، شیپور، کرنا، نی انبان (هنبونه)، سرنا، قره نی.

زیر و بمی در سازهای بادی چوبی

زیر و بمی در سازهای بادی چوبی، به طول لوله هوا و ضخامت آن بستگی دارد. هرچه طول لوله هوا کمتر و باریک تر باشد، صدای تولید شده زیرتر خواهد بود. برعکس، هرچه طول لوله ی هوا بیشتر و قطر آن ضخیم تر باشد، صدایی بم تر گسیل خواهد شد. اما این فرایند چطور در ساز صورت می گیرد؟

در هر ساز بادی چوبی، ضخامت لوله ثابت است. این ضخامت، محدوده ی صوتی ساز را تعیین می کند. سازهای بادی چوبی که صداهای بم تولید می کنند، دارای لوله ی هوای ضخیم هستند و برعکس. نوازنده از طریق فشار دادن کلید ها (مانند فلوت کلید دار) یا گرفتن سوراخ ها (مانند نی هفت بند) طول لوله را دستخوش تغییر می کند تا نت های مختلف موسیقی با زیر و بمی مختلف به صدا در آیند. بنابر این در یک ساز بادی چوبی، صرفاً از طریق تغییر طول لوله، نت های زیر و بم در محدوده ای مشخص تولید می شود.

محدوده ی صوتی نافذ و غیر نافذ

گفتیم ضخامت لوله هوا در هر ساز بادی چوبی، ضخامتی مشخص و غیر قابل تغییر است. مثلاً در ساز کنترفاگوت که بم ترین ساز بادی چوبی است، لوله هوا بسیار ضخیم است. حال فرض کنید بخواهیم با این ساز، زیرترین صداهای ممکن را تولید کنیم (مثلاً دو اکتاو 4). با توجه به ساختار این ساز که ویژهی تولید صداهای بم است، تولید این نت بسیار دشوار و نیازمند دمیدن بسیار قوی توسط نوازنده است. در نتیجه این نت با حالتی فریاد گونه توسط این ساز تولید خواهد شد. همین نت (دو اکتاو 4) برای ساز فلوت نتی بسیار بم به حساب می آید. چرا که لوله هوای فلوت، بسیار نازک تر از کنترفاگوت است. به بیانی فلوت مخصوص تولی صداهای زیر (با فرکانس بالا) طراحی شده است. در نتیجه صدای این نت در فلوت، صدایی تاریک و کم تاثیر است.

نتیجه گیری: دو نت با فرکانسی یکسان، توسط دو ساز با محدوده صوتی مختلف تولید می شوند. اما یکی از آن ها نت را بسیار قوی و نافذ تولید می کند. دیگری صدا را طوری ایجاد می کند که ممکن است بسیار تاریک و خالی شنیده شود. این یکی از بنیادی ترین اصول ارکستراسیون برای نوشتن برای سازهای مختلف است.